Panuje przekonanie, że depresja dotyka wyłącznie dorosłych. Jednak nic bardziej mylnego – co raz częściej spotykana jest także u dzieci i młodzieży. Co gorsze choroba ta ściśle wiąże się z problemem samobójstw dzieci. 

Depresja u dzieci wiąże się ściśle z problemem samobójstw. Podczas gdy ta pierwsza staje się coraz lepiej społecznie rozumiana i akceptowana, samobójstwa nadal są tematem tabu, zwłaszcza gdy chodzi o samobójstwa dzieci.

Samobójstwa dzieci  – statystyki [1]

Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) w swoim pierwszym raporcie poświęconym wyłącznie kwestii samobójstw z 2014 roku – Preventing Suicide. A global imperative – przedstawia zatrważające statystyki: co 40 sekund gdzieś na świecie ktoś popełnia samobójstwo. Czas ten w 2020 roku ma się skrócić do 22 sekund, a liczba osób próbujących popełnić samobójstwo – wzrosnąć 10-20 krotnie.

Rok 2001 był przełomowy pod względem liczby ofiar samobójstw (849 000): łącznie była ona większa niż liczba ofiar przemocy (500 000) i wojen (230 000). W większości krajów europejskich roczna liczba ofiar samobójstw jest większa niż ofiar wypadków samochodowych.

Szczególną uwagę przykuwają dane dotyczące samobójstw najmłodszych. Według WHO samobójstwo stało się drugą najczęstszą przyczyną śmierci wśród osób w wieku 15-29 lat. Statystycznie odsetek samobójstw rośnie wraz z przedziałem wiekowym. Tym bardziej niepokojący jest fakt, że w ostatnich latach coraz więcej coraz młodszych osób odbiera sobie życie – mówi się wręcz o zjawisku odmładzania struktury samobójstw.

W Polsce pomiędzy 2012 a 2014 rokiem odsetek samobójstw wśród osób do 24 roku życia wzrósł 1,7 raza (z 1271 do 2213), a odsetek samobójstw w ogóle – 1,5 raza (z 4177 do 6165). Dane te mogą być jednak niepełne – nieczęsto próby samobójcze są zatajane, a śmierć samobójcza zgłaszana jako nieszczęśliwy wypadek. Jak podkreśla Andrzej Zwoliński: „według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) stosunek prób samobójczych do dokonanych samobójstw wynosi 15:1. Oznacza to, że w Polsce dokonuje zamachu na swe życie nawet 6 tys. dzieci i nastolatków rocznie” (2012, s. 186).

Dlaczego dochodzi do samobójstw?

Samobójstwa dzieci są zjawiskiem wielowymiarowym. Na występowanie zachowań samobójczych ma wpływ splot różnych czynników (genetycznych, biologicznych, socjologicznych, psychologicznych i środowiskowych), jak izolacja społeczna, niski status socjo-ekonomiczny czy przebieg chorób psychicznych i somatycznych.

Aleksandra Rajewska-Rager jako czynnik dominujący wyróżnia występowanie zaburzeń psychicznych (głównie psychotycznych, depresyjnych): zaledwie 10-30% prób samobójczych podejmowanych było przez osoby, które nie cierpiały na żadną chorobę psychiczną (2015, s. 478). Dysfunkcyjność rodziny jest uznawana za jeden z czynników ryzyka zwiększających prawdopodobieństwo wystąpienia prób samobójczych, jednak jak stwierdza Marta Makara-Studzińska: „czynnik ten nie jest decydujący, a problem może dotyczyć młodzieży ze wszystkich środowisk i warstw społecznych” (2013, s. 76). Duże znaczenie może mieć też występowanie zachowań samobójczych w przeszłości czy nawet kontakt z zamachem samobójczym innej osoby.

Samobójstwa dzieci – przyczyny

Na podstawie badań przeprowadzonych przez Martę Makarę-Studzińską na grupie 100 pacjentów w wieku od 14 do 18 lat, mających za sobą co najmniej jedną próbę samobójczą, można wyróżnić następujące przyczyny podejmowania prób samobójczych (2013):

• związane z budowaniem relacji: emocjonalne odrzucenie przez osoby bliskie i ważne, świadomość negatywnej oceny przez innych, brak przyjaciół, brak grupy towarzyskiej, brak akceptacji wśród rówieśników,
• związane z rodziną: uczucie emocjonalnego odtrącenia przez rodziców, konflikty z rodzicami, śmierć jednego lub obojga rodziców, alkoholizm ojca/matki, konflikt pomiędzy ojcem i matką, struktura rodziny, konflikty z rodzeństwem,
• związane z rówieśnikami: trudności w relacjach z kolegami, posiadanie lub brak sympatii, niska pozycja w grupie rówieśników,
• związane z własnym rozwojem: niemożność realizacji własnej drogi życiowej, niepokój związany z wchodzeniem w nowe role życiowe, niepokój związany z ustanowieniem własnej tożsamości psychoseksualnej, problemy z dojrzewaniem biologicznym, brak akceptacji własnego wyglądu,
• czynniki związane z relacjami damsko-męskimi: rozstanie, zdrada, brak możliwości porozumienia się z partnerem.

Struktura procesu samobójstwa

Jolanta Wdowiak-Konkolska zwraca uwagę na strukturę procesu samobójstwa dzieci. Tragiczny zamach na własne życie poprzedzony jest szeregiem reakcji fizycznych i psychicznych. Proces ten można podzielić na fazy tzw. zespołu presuicydalnego (przedsamobójczego) oraz samobójstwa, na które składają się: myśli, tendencje, decyzja samobójcza oraz końcowy akt samobójczy.

Zespół presuicydalny można określić jako szczególny stan emocjonalny polegający na skierowaniu myśli i dążeń na sprawy związane ze śmiercią i samobójstwem, przekonaniu o funkcjonowaniu w sytuacji bez wyjścia i braku możliwości uzyskania pomocy. Objawy zespołu presuicydalnego, wymieniane przez Jolantę Wdowiak-Konkolską, to:

• dominacja lęku, bezradności, widzenie świata w czarnych barwach,
• działania w kierunku autoagresji, hamowanie agresji skierowanej na zewnątrz,
• przekonanie o swojej mniejszej wartości,
• przyjmowanie postawy rezygnacyjnej,
• dominacja sfery emocjonalnej,
• zawężenie stosunków międzyludzkich,
• osamotnienie, odizolowanie, poczucie opuszczenia i niezrozumienia,
• ucieczka od realnych trudności w świat fantazji i rozważań o śmierci i samobójstwie,
• wypowiadanie myśli o samobójstwie i swojej śmierci,
• porządkowanie swoich spraw, np. sporządzanie testamentu.

Treść myśli samobójczych

Próbę popełnienia samobójstwa poprzedzają występujące z różną częstotliwością myśli samobójcze. Mogą mieć formę werbalnych komunikatów, świadczących o występowaniu myśli samobójczych, których nie należy lekceważyć. Według badania M. Makary-Studzińskiej najczęściej występujące myśli samobójcze to:

• Lepiej byłoby, gdybym nie istniała
• Moje życie jest bezwartościowe
• Wyobrażałem/łam sobie własny pogrzeb z płaczącymi i pełnymi poczucia winy rodzicami, nauczycielami, rówieśnikami
• Dobrze byłoby nie żyć
• Nie mam wyjścia z „tej sytuacji”
• Miałem/łam wiele fantazji na temat cierpień sprawców mojej śmierci
• Dłużej nie mogę żyć
• Moje życie jest złe
• Nie zasłużyłem na godne życie
• Jestem przeszkodą dla innych
• Nikt mnie nie kocha
• Wszystko jest bez sensu

Zdarzenia bezpośrednio poprzedzające zamach samobójczy

Jak stwierdza M. Makara-Studzińska, bezpośrednio przed zamachem samobójczym dochodzi do silnych wydarzeń traumatycznych, takich jak: odczuwanie lęku, bezradności wobec problemu, poczucie braku perspektyw, awantura, rękoczyny, konflikt, brak zaufania, niesłuszne posądzenie, zaskoczenie negatywna informacją, zazdrość czy groźba pobicia. Istnieje większe prawdopodobieństwo, że będą to wydarzenia z udziałem rówieśników (32%), osób ze szkoły (29%) czy sympatii (21%), niż rodziców (11%) czy rodzeństwa (7%).

Stabuizowanie i brak profesjonalnej polityki prewencyjnej dotyczącej samobójstw przyczynia się do powstawania wielu mitów, takich jak: “osoba mówiąca o samobójstwie go nie popełni” czy “samobójca chce tylko manipulować swoim otoczeniem”. Nie pomaga także medialne nagłośnienie takich incydentów, które zdaniem WHO może być ważnym czynnikiem zwiększającym liczbę samobójstw, analogicznie do efektu Wertera. Dlatego też bardzo ważna jest rzetelna i profesjonalna profilaktyka, zwłaszcza w przypadku depresji i samobójstw wśród najmłodszych, których komunikaty wysyłane do otoczenia mogą być łatwo ignorowane.

Więcej informacji na temat samobójstw dzieci i młodzieży, ich profilaktyki i prewencji, znajdziesz tu:
www.zobaczjestem.pl
www.fdn.pl/pl
www.samobojstwo.pl
www.przetrwaccierpienie.org.pl

Przypisy

[1] Więcej danych dotyczących samobójstw globalnie można znaleźć na stronie WHO: http://www.who.int/mental_health/prevention/suicide/suicideprevent/en/. Statystki dotyczące samobójstw w Polsce prowadzi Policja: http://www.statystyka.policja.pl/st/wybrane-statystyki/samobojstwa.

Bibliografia

• Rajewska-Rager A., Lepczyńska N., Sibilski P., 2015, „Czynniki ryzyka samobójstw u dzieci i młodzieży ze spektrum choroby i chorobą afektywną dwubiegunową o wczesnym początku”, Psychiatria Polska 49(3), s. 477-488.
• Gmitrowicz A., Wolanek U., Madej A., Makara-Studzińska M., 2015, „Motywy podejmowania prób samobójczych przez młodzież w wieku 13-19 lat”, Journal of Education, Health and Sport, 5(6), s. 51-64.
• Musielak A., 2015, „Burzliwy okres dorastania czy depresja? Jak to rozróżnić?”, http://www.swps.pl/strefa-rodzica/blog-strefy-rodzica/13294-burzliwy-okres-dorastania-czy-depresja-jak-to-rozroznic.
• Wasilewska-Ostrowska K., 2015, „Profilaktyka zachowań suicydalnych
  wśród młodzieży”, Dziecko krzywdzone. Teoria, badania, praktyka, 14(3), s. 154-164.
• WHO, 2014, „Preventing suicide. A global imperative”, http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/131056/1/9789241564779_eng.pdf.
• Makara-Studzińska M., 2013, „Przyczyny prób samobójczych u młodzieży w wieku 14-18 lat”, Via Medica 10(2), s. 76-83.
• Zwoliński A., 2012, „Krzywdzone dzieci. Zagrożenia współczesnego dzieciństwa”, Wydawnictwo WAM.
  WHO, 2004, „Prevention of Mental Disorders. Effective Interventions and Policy Options”,
• http://www.who.int/mental_health/evidence/en/prevention_of_mental_disorders_sr.pdf.
• Wdowiak-Konkolska J., „Zachowania presuicydalne i suicydalne młodzieży”, http://www.polkowice.edu.pl/portal/pliki/zachowaniapresuisui.pdf